Қызыл Кітапқа Енген Қазақстан Өсімдіктері

Қызыл кітап – бұл жойылып кету қаупі төнген жануарлар мен өсімдіктердің тізімі. Қазақстанның Қызыл кітабы да ерекше қорғауды қажет ететін өсімдіктердің көптеген түрлерін қамтиды. Бұл мақалада біз Қазақстанның Қызыл кітабына енген кейбір өсімдіктерді және олардың жойылып кету себептерін қарастырамыз.

Қазақстанның Қызыл кітабы дегеніміз не?

Алдымен, Қызыл кітап дегеніміз не екенін анықтап алайық. Қызыл кітап – бұл халықаралық деңгейде де, ұлттық деңгейде де сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар, өсімдіктер және басқа да тірі организмдер туралы мәліметтер жинағы. Қызыл кітаптың мақсаты – назарды осы түрлердің жағдайына аудару және оларды сақтау үшін шаралар қабылдауға шақыру.

Қазақстанның Қызыл кітабы 1978 жылы құрылды және ол еліміздің аумағында кездесетін сирек және жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер мен жануарлардың тізімін қамтиды. Қызыл кітап үнемі толықтырылып отырады, өйткені ғалымдар жаңа түрлерді анықтайды немесе бұрынғы түрлердің популяциясының жағдайы нашарлайды.

Қызыл кітапқа енген өсімдіктердің түрлері

Қазақстанның Қызыл кітабына әртүрлі себептермен жойылып кету қаупі төнген өсімдіктердің көптеген түрлері енгізілген. Олардың кейбіреулеріне тоқталайық:

• Реликт түрлер. Бұл түрлер геологиялық дәуірлерде өмір сүрген және климаттың өзгеруіне немесе адам әрекетіне байланысты жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер. Мысалы, Қазақстанда сирек кездесетін реликт түр – Түркістан аршасы. Ол тек Батыс Тянь-Шань тауларында кездеседі.

• Эндемиктер. Бұл белгілі бір аймақта ғана кездесетін және басқа жерде өспейтін өсімдіктер. Эндемиктердің жойылып кету қаупі жоғары, себебі олардың популяциясы аз және олар тіршілік ету ортасының өзгеруіне өте сезімтал. Қазақстанның эндемиктерінің бірі – Алматы қызғалдағы. Бұл әдемі гүл Алматы облысының тауларында ғана өседі.

• Дәрілік өсімдіктер. Кейбір өсімдіктердің емдік қасиеттері бар және халық медицинасында кеңінен қолданылады. Осыған байланысты олардың популяциясы адамдардың шамадан тыс жинауынан азаюы мүмкін. Мысалы, Сарыбас жусан Қазақстанда дәрілік өсімдік ретінде кеңінен таралған, бірақ оның қоры азайып барады.

• Сәндік өсімдіктер. Көптеген адамдар сәндік мақсатта әдемі гүлдер мен бұталарды өсіргенді ұнатады. Бірақ кейбір сәндік өсімдіктер табиғатта өте сирек кездеседі және Қызыл кітапқа енгізілген. Мысалы, Көктем жанаргүлі – Қазақстанның тауларында өсетін әдемі гүл, бірақ оның популяциясы адамдардың гүл шоқтарын жасау үшін жинауынан азайып барады.

Қызыл кітапқа енген өсімдіктердің жойылып кету себептері

Өсімдіктердің жойылып кетуіне әкелетін көптеген факторлар бар. Негізгілеріне тоқталайық:

• Тіршілік ету ортасының жойылуы. Адамдардың жерді ауыл шаруашылығына, құрылысқа және басқа да қажеттіліктерге пайдалануы табиғи экожүйелердің жойылуына әкеледі. Өсімдіктер өздерінің тіршілік ету ортасынан айырылып, жойылып кету қаупіне ұшырайды.

• Шамадан тыс пайдалану. Дәрілік және сәндік өсімдіктерді шамадан тыс жинау олардың популяциясының азаюына әкеледі. Көптеген жағдайларда адамдар өсімдіктердің қалпына келуіне мүмкіндік бермей, оларды тым көп жинайды.

• Климаттың өзгеруі. Климаттың өзгеруі өсімдіктердің тіршілік ету жағдайларын өзгертеді. Кейбір түрлер жаңа жағдайларға бейімделе алмай, жойылып кетеді.

• Өрттер. Өрттер өсімдіктерге үлкен зиян келтіреді. Әсіресе, далалық және орман өрттері сирек кездесетін өсімдіктердің популяциясын жойып жіберуі мүмкін.

• Малдың шамадан тыс жайылуы. Малдың шамадан тыс жайылуы өсімдіктердің өсуіне және қалпына келуіне кедергі келтіреді. Сирек кездесетін өсімдіктер әсіресе малдың таптауына және жеуіне сезімтал.

Қызыл кітапқа енген өсімдіктерді сақтау жолдары

Қызыл кітапқа енген өсімдіктерді сақтау үшін кешенді шаралар қабылдау қажет. Негізгілеріне тоқталайық:

• Қорғалатын аумақтар құру. Қорықтар, ұлттық парктер және басқа да қорғалатын аумақтар сирек кездесетін өсімдіктерді және олардың тіршілік ету ортасын сақтауға көмектеседі.

• Өсімдіктерді шамадан тыс пайдалануды бақылау. Дәрілік және сәндік өсімдіктерді жинауды бақылау қажет. Кейбір жағдайларда өсімдіктерді жинауға мүлдем тыйым салу керек.

• Сирек кездесетін өсімдіктерді қолдан өсіру. Ботаникалық бақтарда және басқа да арнайы орындарда сирек кездесетін өсімдіктерді қолдан өсіруге болады. Бұл олардың популяциясын сақтауға және табиғатқа қайтаруға көмектеседі.

• Экологиялық білім беру. Халықты сирек кездесетін өсімдіктер және оларды сақтаудың маңыздылығы туралы хабардар ету қажет. Бұл адамдардың табиғатқа деген жауапкершілігін арттыруға көмектеседі.

• Заңнаманы күшейту. Сирек кездесетін өсімдіктерді жоюға және олардың тіршілік ету ортасын бұзуға тыйым салатын заңдарды күшейту қажет. Заң бұзушылар қатаң жазалануы керек.

Қазақстандағы Қызыл кітапқа енген кейбір өсімдіктер

Енді Қазақстанның Қызыл кітабына енген кейбір өсімдіктерге толығырақ тоқталайық:

• Түркістан аршасы (Juniperus turkestanica) – Батыс Тянь-Шань тауларында кездесетін реликт түр. Бұл ағаш баяу өседі және 1000 жылға дейін өмір сүре алады. Түркістан аршасының популяциясы тіршілік ету ортасының жойылуы және шамадан тыс кесілуі салдарынан азайып барады.

• Алматы қызғалдағы (Tulipa albertii) – Алматы облысының тауларында ғана өсетін эндемик. Бұл әдемі гүл сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Алматы қызғалдағының популяциясы қаланың өсуі және гүл шоқтарын жасау үшін жинау салдарынан азайып барады.

• Сарыбас жусан (Artemisia santonicum) – Қазақстанда кеңінен таралған дәрілік өсімдік. Сарыбас жусанның популяциясы шамадан тыс жинау салдарынан азайып барады.

• Көктем жанаргүлі (Adonis vernalis) – Қазақстанның тауларында өсетін әдемі гүл. Көктем жанаргүлінің популяциясы гүл шоқтарын жасау үшін жинау салдарынан азайып барады.

• Іле бөріқарақаты (Berberis iliensis) – Іле Алатауының эндемигі болып табылатын бұта. Бұл өсімдік өте сирек кездеседі және тек бірнеше жерде ғана өседі. Іле бөріқарақатының популяциясы тіршілік ету ортасының жойылуы салдарынан азайып барады.

Қорытынды

Қазақстанның Қызыл кітабы – бұл ерекше қорғауды қажет ететін өсімдіктердің тізімі. Бұл өсімдіктердің жойылып кетуінің көптеген себептері бар, бірақ оларды сақтау үшін шаралар қабылдауға болады. Қорғалатын аумақтар құру, өсімдіктерді шамадан тыс пайдалануды бақылау, сирек кездесетін өсімдіктерді қолдан өсіру, экологиялық білім беру және заңнаманы күшейту – бұл Қазақстанның Қызыл кітабына енген өсімдіктерді сақтаудың маңызды жолдары. Әрқайсымыз табиғатты қорғауға өз үлесімізді қосуымыз керек. Табиғатты аялайық, достар!